Co będzie na maturze? Potocznie określane jako lektury z gwiazdką to pewniaki na egzaminie z polskiego, zarówno na części pisemnej, jak i ustnej. Pod tym pojęciem kryje się dość obszerna lista obowiązkowych pozycji do przeczytania i zrozumienia. Poniżej przystępne przypomnienie, które pomoże ogarnąć maturalny kanon bez strachu przed błędem kardynalnym.
Lektury z gwiazdką – liceum
Matura z języka polskiego w 2026 roku stawia przed uczniami konkretne wyzwania, a jednym z najważniejszych jest opanowanie lektur. "Gwiazdka" wskazuje na pozycje, których problematyka i treść mogą stanowić główny temat wypracowania lub pytań. Książki bez tego oznaczenia mają charakter uzupełniający. Od 2025 roku nastąpiła zmiana - oznaczenie gwiazdki zastąpiła lista lektur obowiązkowych. Obejmuje ona pozycje na poziomie podstawowym i rozszerzonym, które maturzysta musi bezwzględnie znać pod względem fabuły, problematyki, głównych bohaterów oraz kontekstu literackiego i kulturowego.
Lektury z gwiazdką – matura 2026
Lista lektur na maturę 2026 jest podzielona na dwa poziomy: podstawowy i rozszerzony - w drugim przypadku to dodatkowe pozycje. Niektóre utwory należy przeczytać w całości, a inne tylko we fragmentach. To rozwiązanie ma ułatwić zadanie - zamiast przerabiać od deski do deski wszystkie obszerne dzieła, można skupić się na najważniejszych fragmentach, co oszczędza sporo czasu.
Lektury do omówienia w całości - poziom podstawowy
- Antygona, Sofokles
Dlaczego w całości? Dzieło Sofoklesa wprowadza w uniwersalne motywy, które powracają w literaturze przez wieki, takie jak konflikt tragiczny, walka jednostki z prawem państwowym oraz starcie prawa boskiego z ludzkim. Daje podstawy do analizy dylematów moralnych i tragicznych wyborów, które są istotne w kontekście maturalnym.
- Makbet, William Szekspir
Dlaczego w całości? Ta tragedia to dogłębne studium psychologiczne na temat destrukcyjnej siły władzy i ambicji. Na maturze pozwala na omówienie motywu winy i kary, szaleństwa oraz wpływu czynników zewnętrznych na moralny upadek człowieka. Uczniowie mogą na jej przykładzie pokazać, jak wolna wola kształtuje ludzki los, w odróżnieniu od antycznego fatum.
- Skąpiec, Molier
Dlaczego w całości? Jako komedia charakterów, utwór pozwala na analizę motywu pieniądza, który niszczy relacje rodzinne. Uczy, jak satyra i humor mogą służyć krytyce społecznych patologii i pokazywać, że obsesja na punkcie dóbr materialnych prowadzi do utraty prawdziwego szczęścia.
- wybrane satyry (np. Do króla, Pijaństwo, Żona modna, Świat zepsuty) i bajki (np. Ptaszki w klatce, Szczur i kot, Dewotka, Kruk i lis, Jagnię i wilcy), Ignacy Krasicki
Dlaczego w całości? Te utwory są genialnym narzędziem do analizy społeczeństwa i mechanizmów władzy. Autor uczy, jak patrzeć krytycznie na świat i ludzi, demaskować fałsz i obłudę. W satyrach posługując się ironią i komizmem, krytykuje wady, takie jak pijaństwo, bezkrytyczne naśladowanie obcych wzorców czy zacofanie sarmackiej szlachty, ale też wzywa do naprawy państwa i obrony wartości, bez których naród może upaść. W bajkach natomiast Krasicki przekazuje uniwersalne prawdy moralne i społeczne, np. bezwzględność prawa silniejszego, a także demaskuje hipokryzję i uprzedzenia.
- Dziady cz. II, Adam Mickiewicz
Dlaczego w całości? Ta część dramatu to magiczny obrzęd, w którym świat żywych i umarłych spotyka się, by rozliczyć grzechy. Utwór uczy nas o odpowiedzialności za innych i o moralności, pokazując, że każdy zły uczynek ma swoje konsekwencje. To kluczowy tekst do omówienia motywu sprawiedliwości i porządku moralnego.
- Balladyna, Juliusz Słowacki
Dlaczego w całości? To dramat o morderstwach i żądzy władzy, ujęty w formę baśni. Tytułowa bohaterka, zaślepiona ambicją, dopuszcza się zbrodni, ale nie ucieka przed karą. To lektura idealna do rozważania, jak daleko może posunąć się człowiek, by zdobyć to, czego pragnie oraz, czy może uciec od konsekwencji swoich czynów.
- Zemsta, Aleksander Fredro
Dlaczego w całości? Klasyka polskiej komedii, która śmieszy, ale i uczy. Opowiada o sąsiedzkiej kłótni, która staje się pretekstem do pokazania typowych polskich wad, np. braku zgody. To świetny przykład, jak można pisać o poważnych sprawach w dowcipny sposób.
- Dziady cz. III, Adam Mickiewicz
Dlaczego w całości? Centralne dzieło polskiego romantyzmu, które porusza tematy narodowego cierpienia i walki o niepodległość. Ważne są w nim dwie postawy: buntownicza postawa Konrada, który rzuca wyzwanie Bogu, oraz pokora księdza Piotra. Zrozumienie tych dwóch perspektyw jest niezbędne na maturze.
- Lalka, Bolesław Prus
Dlaczego w całości? To prawdziwa panorama polskiego społeczeństwa, w której wątek miłosny Wokulskiego do Izabeli Łęckiej staje się pretekstem do opisania problemów epoki. Prus przedstawia upadek arystokracji, rodzącą się burżuazję i ideę pracy u podstaw, co czyni książkę idealnym źródłem argumentów na tematy związane z pieniędzmi, miłością i społecznymi barierami.
- Zbrodnia i kara, Fiodor Dostojewski
Dlaczego w całości? Głęboka powieść psychologiczna, która wnikliwie analizuje motywy zbrodni i jej konsekwencje. Bohater, Rodion Raskolnikow, zabija, by sprawdzić swoją teorię "nadczłowieka", ale szybko przekonuje się, że żadna ideologia nie ukoi wyrzutów sumienia. To doskonały przykład do omówienia tematów winy, moralności i wewnętrznej walki człowieka.
- Wesele, Stanisław Wyspiański
Dlaczego w całości? Ten dramat to symboliczny portret polskiego społeczeństwa na początku XX wieku. Ukazuje podziały, brak porozumienia między chłopstwem a inteligencją, a także marazm, który hamuje walkę o wolność. Należy dokładnie znać główne postacie i ich symboliczne znaczenie.
- Przedwiośnie, Stefan Żeromski
Dlaczego w całości? Powieść jest niezbędna do zrozumienia dylematów Polski odrodzonej po 1918 roku. Daje możliwość analizy utopijnych wizji, takich jak „szklane domy”, i skonfrontowania ich z bolesną rzeczywistością. Umożliwia omówienie procesu dojrzewania młodego bohatera na tle historycznych i politycznych przemian.
- Proszę państwa do gazu, Tadeusz Borowski
Dlaczego w całości? Zbiór wstrząsających opowiadań, które dają perspektywę życia w obozie koncentracyjnym. Borowski opisuje, jak system obozowy niszczył ludzką godność i zmuszał do nieludzkich wyborów. Lektura idealna do pisania o wojnie, totalitaryzmie i moralności w ekstremalnych warunkach.
- Zdążyć przed Panem Bogiem, Hanna Krall
Dlaczego w całości? To reportaż, a nie fikcja. Krall rozmawia z Markiem Edelmanem, jednym z przywódców powstania w getcie, o heroizmie, ludzkiej godności i wyborach, jakich musieli dokonywać w obliczu zagłady. To ważna lekcja o pamięci i walce o człowieczeństwo.
- Dżuma, Albert Camus
Dlaczego w całości? Powieść o epidemii, która staje się metaforą zła w świecie. Camus pokazuje, jak ludzie reagują na zagrożenie – jedni uciekają, inni się buntują, a jeszcze inni heroicznie walczą. To książka o solidarności, moralnych wyborach i sensie ludzkiego działania w obliczu absurdu.
- Rok 1984, George Orwell
Dlaczego w całości? Wstrząsająca wizja totalitarnego świata przyszłości, w którym partia kontroluje myśli i uczucia obywateli. Opowieść o utracie wolności, propagandzie i buncie, który wydaje się z góry skazany na porażkę. To tekst, który uczy, jak cenną wartością jest wolność i niezależność myślenia.
- Tango, Sławomir Mrożek
Dlaczego w całości? Groteskowy dramat, który pokazuje absurdalny konflikt między pokoleniami – starszymi, którzy odrzucili tradycję, a młodszymi, którzy próbują do niej wrócić. Mrożek zadaje ważne pytania o formę, rewolucję i sens buntu.
Fragmenty lektur - poziom podstawowy
- Biblia (Księga Rodzaju, Księga Hioba, Księga Koheleta, Księga Psalmów, Apokalipsa św. Jana)
Dlaczego we fragmentach? To zdecydowanie fundament kultury europejskiej. Wystarczy znać wybrane fragmenty, w których znajdują się najważniejsze, uniwersalne motywy powracające w literaturze przez wieki. Chodzi tu o takie tematy jak stworzenie świata i człowieka, grzech, obietnica zbawienia (Księga Rodzaju), niezawinione cierpienie (Księga Hioba), marność życia, przemijanie, poszukiwanie sensu (Księga Koheleta), miłość, pokuta (Pieśń nad Pieśniami) czy Koniec świata, Sąd Ostateczny, walka dobra ze złem (Apokalipsa św. Jana).
- Mitologia, cz. I Grecja, Jan Parandowski
Dlaczego we fragmentach? Mitologia grecka to kopalnia archetypów i wzorców, które na stałe weszły do literatury. Poznanie jej we fragmentach wystarczy, żeby wiedzieć skąd wzięły się takie postacie jak Prometeusz (symbol buntu i poświęcenia) czy topos tułacza i wędrowca, którego pierwowzorem jest Odyseusz. Bez znajomości tych mitów trudno jest zrozumieć, dlaczego bohaterowie późniejszych epok postępują tak, a nie inaczej.
- Homer, Iliada
Dlaczego we fragmentach? Epos o wojnie, honorze i zemście. Opowiada o bohaterskich czynach i tragicznych wyborach, co sprawia, że jest doskonałym przykładem do omówienia motywu fatum i ludzkiego losu.
- Lament świętokrzyski
Dlaczego we fragmentach? Niezwykle ważny utwór, który ukazuje cierpienie Matki Boskiej pod krzyżem. Pozycja obowiązkowa do omawiania motywu cierpienia w literaturze.
- Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią
Dlaczego we fragmentach? Traktat o tym, jak kruche jest życie. Utwór ma charakter dydaktyczny i uczy, że wobec śmierci wszyscy jesteśmy równi.
- Pieśń o Rolandzie
Dlaczego we fragmentach? Ten utwór to przykład etosu rycerskiego i heroizmu, który mówi o honorze i walce za wiarę i ojczyznę.
- Pan Tadeusz, Księgi I, II, IV, X, XI, XII, Adam Mickiewicz
Dlaczego we fragmentach? Polska epopeja narodowa, w której należy skupić się na motywach miłości, konfliktu i tęsknoty za utraconą ojczyzną, które są kluczowe dla epoki romantyzmu.
- Potop, Henryk Sienkiewicz
Dlaczego we fragmentach? Powieść historyczna, napisana "ku pokrzepieniu serc". Opowiada o walce Polaków z potopem szwedzkim i jest pełna motywów patriotyzmu, honoru i miłości do ojczyzny.
- Chłopi, Władysław Stanisław Reymont
Dlaczego we fragmentach? To epicka opowieść o życiu wiejskiej społeczności, która ukazuje, jak wielki wpływ na bohaterów mają rytm natury i tradycje religijne.
- Ferdydurke, Witold Gombrowicz
Dlaczego we fragmentach? Niesamowita i trudna lektura, która bawi się formą i językiem. Gombrowicz krytykuje w niej społeczeństwo, które narzuca nam maski ("gęby") i zmusza do udawania kogoś, kim nie jesteśmy. To obowiązkowa pozycja do pisania o buncie, niedojrzałości i ucieczce od narzuconych schematów.
- Inny świat, Gustaw Herling-Grudziński
Dlaczego we fragmentach? Poruszająca opowieść o życiu w sowieckim łagrze. Grudziński opisuje, jak nieludzki system niszczy człowieka, a jednocześnie pozwala mu zachować godność. Ważna lektura do omawiania motywów totalitaryzmu i dehumanizacji.
Lektury do omówienia w całości - poziom rozszerzony
- Treny (jako cykl poetycki), Jan Kochanowski
Dlaczego w całości? Cykl poetycki, w którym autor przelewa na papier swój ogromny żal po śmierci ukochanej córeczki. To lektura idealna do dyskusji o cierpieniu, kryzysie wiary i próbie pogodzenia się z losem. Poeta, który dotąd pisał o radości życia, nagle musi zmierzyć się z największym bólem, co całkowicie zmienia jego światopogląd.
- Hamlet, William Szekspir
Dlaczego w całości? Arcydzieło literatury światowej, które stało się archetypem tragedii. Opowiada o księciu, który próbuje pomścić śmierć ojca, ale wikła się w intrygi i wewnętrzne rozterki. To pozycja obowiązkowa do analizy ludzkiej psychiki, motywu zemsty i sensu ludzkiego życia.
- Kordian, Juliusz Słowacki
Dlaczego w całości? Historia młodego człowieka, który chce dokonać wielkiego czynu, by ratować ojczyznę, ale jego wrażliwość i samotność sprawiają, że nie potrafi zrealizować swoich planów. Kluczowe jest zrozumienie, że Słowacki w tym dziele krytykuje ideę walki zbrojnej i pokazuje, że prawdziwa siła tkwi gdzie indziej.
- Mistrz i Małgorzata, Michaił Bułhakow
Dlaczego w całości? Fantastyczna, pełna humoru i absurdu powieść, która opowiada o wizycie szatana w Moskwie. Bułhakow porusza w niej uniwersalne tematy miłości, zdrady, walki dobra ze złem i roli artysty. Lektura, która zaskakuje i pozwala na głęboką analizę filozoficzną.
- Szewcy, Stanisław Ignacy Witkiewicz
Dlaczego w całości? Witkacy w tym eksperymentalnym dramacie przedstawia wizję rewolucji, która z czasem staje się jeszcze większym koszmarem niż dotychczasowy porządek. To doskonały materiał do dyskusji o totalitaryzmie, konflikcie klasowym i upadku wartości w cywilizacji.
- Mała Apokalipsa, Tadeusz Konwicki
Dlaczego w całości? To surrealistyczna powieść, która w krzywym zwierciadle pokazuje absurd życia w totalitarnym systemie PRL-u. Mówi o marazmie, braku nadziei i o tym, jak jednostka próbuje odnaleźć się w opresyjnej rzeczywistości.
- Antygona w Nowym Jorku, Janusz Głowacki
Dlaczego w całości? Dramat jest doskonałym przykładem reinterpretacji antycznego mitu w kontekście współczesnym. 1 Pozwala na porównanie postaw Antygony i jej współczesnej odpowiedniczki, Anity, w walce o godność ludzką. 2 Analiza dzieła Głowackiego uczy dostrzegać uniwersalne wartości, takie jak godność, miłość i bunt, nawet w zdegradowanym świecie.
- Europejska powieść realistyczna lub naturalistyczna (do wyboru): np. Honoré de Balzac, Ojciec Goriot / Klub Pickwicka, Charles Dickens / Martwe dusze, Mikołaj Gogol / Pani Bovary, Gustaw Flaubert
Dlaczego w całości? To wybór dla tych, którzy chcą zgłębić literaturę realistyczną i naturalistyczną. Powieści takie jak Ojciec Goriot, dają pełny obraz społeczeństwa epoki, pokazując jego wady i zalety, oraz jak pieniądze i status wpływają na ludzkie życie.
Fragmenty lektur - poziom rozszerzony
- Odyseja, Homer
Dlaczego we fragmentach? Historia króla Odyseusza, który po wojnie w Troi tuła się po morzach, by wrócić do domu. Jego podróż to archetyp wędrówki i zmagania z losem, który jest ważnym motywem w całej literaturze.
- Boska komedia, Dante Alighieri
Dlaczego we fragmentach? To dzieło, które pokazuje średniowieczną wizję zaświatów – od piekła, przez czyściec, aż do raju. To lektura rozszerzona, która daje szerokie pole do interpretacji i dyskusji o grzechu, winie i karze.
- Proces, Franz Kafka
Dlaczego we fragmentach? Wybrane fragmenty tego dzieła są przydatne do omówienia motywu bezradności i samotności jednostki w zderzeniu z bezdusznym, absurdalnym systemem. "Proces" to parabola, która uczy odczytywać uniwersalne prawdy o egzystencji człowieka, poczuciu winy i poszukiwaniu sprawiedliwości.
- Wybrane opowiadania z tomu Sklepy cynamonowe, Bruno Schulz
Dlaczego we fragmentach? Krótkie, ale niezwykle trudne opowiadania, które tworzą magiczny i oniryczny świat. Schulz łamie w nich zasady realizmu, a jego proza jest idealna do analizy pojęć mitologizacji rzeczywistości i języka.
- Wybrany esej Gustawa Herlinga-Grudzińskiego lub Zbigniewa Herberta
Dlaczego we fragmentach? Esej to forma, która wymaga krytycznego myślenia i argumentowania. Czytając teksty Herlinga-Grudzińskiego lub Herberta, można nauczyć się analizować i argumentować. To doskonały sposób, by pokazać, swobodne poruszanie się po różnych tekstach kultury.
CKE – lektury z gwiazdką
Centralna Komisja Egzaminacyjna (CKE) nie wymaga streszczenia całej fabuły, a znajomości uniwersalnych motywów literackich, ich przywoływania i argumentowania tezy. Tematy, takie jak miłość, samotność, czy dążenie do wolności, powinny być odpowiednio rozumiane, interpretowane i wykorzystywane do obrony tezy w wypracowaniu maturalnym lub podczas odpowiedzi na egzaminie ustnym. Nauczyciele i eksperci zgadzają się, że zamiast "wkuwać detale", lepiej skupić się na emocjach bohaterów i sensie utworu.
Błąd kardynalny - jak go uniknąć na maturze?
Największą pułapką na maturze jest tzw. błąd kardynalny, czyli poważna pomyłka, która od razu dyskwalifikuje pracę i skutkuje zerową liczbą punktów. Występuje, kiedy maturzysta pisze o lekturze omawianej w całości, ale w sposób, który ujawnia brak jej znajomości. Jest to stwierdzane na przykład po tym, że losy głównych bohaterów są pomylone, sens utworu sfałszowany albo fakty z różnych książek pomieszane. Bez 100% pewności, co do treści jakiejś lektury lepiej pomyśleć o innej, lepiej znanej książce i to do niej się odwołać. To sposób, aby unikać błędu kardynalnego i zdać maturę.
