Konteksty w Chłopach

Powieść "Chłopi" Władysława Reymonta (Nagroda Nobla, 1924) nie tylko dotyczy życia polskiej wsi, lecz jest wielowarstwowym obrazem egzystencji ludzkiej. Aby uzyskać wysokie wyniki na maturze, ważne jest zrozumienie, że utwór jest syntezą prądów modernizmu. Przeczytaj przewodnik analityczny dla maturzystów i przygotuj się do egzaminów.

Chłopi - konteksty literackie i kontekst teoretyczny 

Te konteksty definiują artystyczną przynależność "Chłopów" do Młodej Polski i tłumaczą, dlaczego dzieło Reymonta jest monumentalne (epopeja i estetyka).

Synteza modernizmu

Reymont połączył sprzeczne prądy Młodej Polski w celu stworzenia kompleksowej wizji wsi Lipce.

1. Naturalizm: narzędzie do surowego, niemal naukowego, ukazania życia chłopskiej gromady, rządzonej przez prymitywne instynkty (płciowy, posiadania ziemi).
2. Impresjonizm: estetyczne przeciwieństwo naturalizmu. Wprowadza element zmysłowego piękna i liryzmu poprzez opisy przyrody, barw i światłocienia (np. opis słońca jako "kadź roztopionego żelaza"). Służy to psychologizacji i estetyzacji prozy.
3. Symbolizm: nadanie materialnej rzeczywistości głębszego, uniwersalnego znaczenia (np. śmierć Boryny jako symbol siewcy).

Epopeja chłopska

"Chłopi" są monumentalnym utworem, który przedstawia panoramiczny obraz ważnej społeczności.

1. Ramy epickie: akcja jest cykliczna (Jesień, Zima, Wiosna, Lato), co spaja losy bohaterów z rytmem natury i nadaje dziełu uniwersalny charakter.
2. Scena batalistyczna: konflikt z dworem o las to literacka scena batalistyczna, która podnosi chłopów do rangi podmiotu zdolnego do walki o swoje prawa.

Chłopi - kontekst historyczny

Powieść, której akcja toczy się na przełomie XIX i XX wieku, wymaga kontekstu, który wyjaśnia sytuację majątkową i społeczną chłopów.

Uwłaszczenie i spory majątkowe

Choć w "Chłopach" wieś została ukazana już po uwłaszczeniu (które miało miejsce w Królestwie Polskim w 1864 r.), problemy związane z własnością ziemi są wciąż żywe. Konflikt o las jest tego najlepszym przykładem, pokazując, że chłopi, choć wolni, wciąż muszą walczyć o utrzymanie swojego majątku i swoich praw z dworem.

Wielka emigracja i pielgrzymowanie

Akcja powieści umiejscowiona jest w okresie, kiedy poezja romantyczna (Adama Mickiewicza, Juliusza Słowackiego) wciąż stanowiła ważny kontekst dla polskiej kultury. Chłopi są jednak przedstawieni jako samoistna siła, która w przeciwieństwie do wydziedziczonej z ziemi i emigrującej szlachty, trwa przy ziemi i stanowi ten rdzeń narodowy, o który walczyli romantycy.

Kontekst kulturowy i religijny

Te konteksty pozwalają zrozumieć motyw tradycji, obyczaju i zbiorowości oraz zasady moralne mieszkańców wsi.

1. Rytm cykliczny: życie Lipiec jest ściśle związane z rytmem natury i obrzędów (siewy, żniwa, obchody Bożego Ciała, Wielkanoc). Ta powtarzalność sprawia, że postacie stają się archetypami (Maciej Boryna jako Ojciec i Gospodarz, Antek jako Młody Buntownik, Jagna jako femme fatale), a ich czyny nabierają charakteru mitycznego (odzwierciedlają odwieczne, uniwersalne prawdy o życiu człowieka i natury, a nie tylko konkretne wydarzenia. Na przykład, śmierć Macieja Boryny na polu, polegająca na symbolicznym zasiewaniu ziarna, nie jest tylko śmiercią chłopa, ale rytuałem przejścia i symbolem wiecznego odradzania się). Często widoczny jest synkretyzm pogański i katolicki.
2. Władza obyczajów: tradycje stanowią nienaruszalny kodeks moralny i społeczny, który jest silniejszy niż formalne prawo. Obyczaj ten decyduje o losie jednostki (np. wygnanie Jagny).
3. Rola religii: wiara katolicka jest głęboko zakorzeniona i nierozerwalnie związana z codziennymi obowiązkami i rytuałami socjalnymi, umacniając więzi w społeczności.

Kontekst społeczny i ekonomiczny 

To wyjaśnienie motywy konfliktu, hierarchii i materializmu.

1. Ziemia jako wartość nadrzędna: ziemia jest najwyższą wartością materialną, decydującą o pozycji społecznej i przetrwaniu. Jest to siła tak potężna, że unieważnia więzy rodzinne (konflikt Boryny i Antka o grunt) i jest przyczyną małżeństw (np. Maciej i Jagna).
2. Instynkt posiadania: konflikty rodzinne (Boryna vs. Antek) są zredukowane do walki o majątek i przetrwanie, co jest cechą naturalizmu. W Lipcach liczy się wartość gruntu, a nie pieniędzy.
3. Autonomia gromady: społeczność jest zorganizowana wokół wspólnych celów i tradycji (sąd wiejski). Siła gromady dominuje nad jednostką, co widać w zbiorowej, brutalnej decyzji o wygnaniu Jagny (usunięcie elementu destabilizującego).

Kontekst egzystencjalny

Dotyczy analizy natury ludzkiej i roli jednostki w społeczeństwie.

1. Instynkty: życie bohaterów jest zdeterminowane przez fundamentalne instynkty, takie jak posiadanie ziemi, życie w gromadzie oraz instynkt płciowy (Jagna, Antek).
2. Los wybrańca/ofiary: Jagna jest uosobieniem nieskrępowanej, pierwotnej natury i instynktu płciowego. Jej postawa, sprzeczna z normami społecznymi, prowadzi do jej wygnania. Scena ta jest interpretowana jako akt rytualnego oczyszczenia - Jagna staje się społeczną ofiarą niezbędną do zachowania ładu w gromadzie.
3. Tragizm starców: los starych ludzi, jak Agata, zdanych na łaskę dzieci i upokorzenia, ukazuje surowy zanik empatii w obliczu nieustannej walki o byt, co jest cechą naturalizmu.

Konteksty w Chłopach na maturze 

W ostatnich latach CKE konsekwentnie wykorzystuje "Chłopów" do złożonej analizy, zmuszając maturzystów do łączenia sprzecznych prądów. Najważniejszą pułapką interpretacyjną jest konieczność rozróżniania:

1. naturalizmu (instynkt, biologizm, brutalność zbiorowości),
2. impresjonizmu (liryzacja natury, estetyka).

Centralny jest status Ziemi jako świętości i głównego determinantu materialnego, który podporządkowuje związki międzyludzkie prawu posiadania. Ponadto, zrozumienie wygnanie Jagny wyjaśnia uniwersalny charakter epopei. To nie tylko moralny osąd, ale przede wszystkim naturalistyczny akt higieny społecznej. Kolektyw, kierując się instynktem przetrwania, brutalnie usuwa element destrukcyjny.